Abortus is sinds 1990 legaal in België tot en met 12 weken na de bevruchting (of 14 weken na de eerste dag van je laatste menstruatie). In Nederland ligt de bovengrens op 24 weken. Rebelle ijvert voor een verhoging van de toegestane termijn van 14 naar (minstens) 18 weken, een afschaffing van de verplichte bedenktijd van 6 dagen en een verhoging van de bereikbaarheid van abortushulpverlening. In dit artikel lichten we toe waarom het zo belangrijk is dat er een einde komt aan het controleren van lichamen. Autonomie over het eigen lichaam is een basisrecht. De vrijheid van vrouwen en alle personen met een baarmoeder om hun eigen leven te controleren moet centraal staan.

Abortusregulering gaat eerst en vooral niet over het beschermen van een leven, zoals soms aangehaald wordt als argument. Deze gedachtegang stamt af van een religieus, patriarchaal systeem. Er worden wetten gemaakt die autonomie afnemen om ‘een leven te beschermen’. Hierin ligt al meteen een eerste grote contradictie. Het afnemen en beperken van abortusrechten zorgt er niet voor dat abortussen minder worden uitgevoerd, wel komt het leven van vrouwen in gevaar. Er worden andere, gevaarlijke, zelfs dodelijke kanalen gezocht om abortussen uit te voeren. Is het beschermen van het leven van een zwangere persoon in nood dan niet belangrijk? Is de zwangere persoon in kwestie geen levend wezen dat hulp zoekt? Abortuswetgeving kan niet over het beschermen van een leven gaan, want het leven van vrouwen komt in gevaar wanneer abortusrechten worden afgenomen.

De kern van abortuswetgeving gaat niet over het beschermen van cellen en ‘het leven’ dat groeit in een lichaam. Wel gaat het over het ontnemen van autonomie. Er is een diepgewortelde geschiedenis van een wens naar sociale controle en patriarchale superioriteit. Het patriarchale systeem is een machtsverdeling, gevormd doorheen de geschiedenis. Het is een opgebouwde sociale structuur die doorsijpelt tot alle lagen van de samenleving, dus ook de gezondheidszorg. In het patriarchale systeem is geen plaats voor autonomie over het eigen lichaam (voor vrouwen, uiteraard). Waarom? Dit zou de sociale structuren zomaar eens kunnen veranderen. Het criminaliseren van abortus houdt bepaalde machtsverhoudingen in een patriarchaal systeem in stand, waar sommigen uiteraard baat bij hebben, zij het bewust of onbewust.

Een verhaal uit de geschiedenis

Hoe gaat dit dan concreet in zijn werk, dat patriarchaal machtssysteem en de drang tot sociale controle? Een kort verhaal uit de geschiedenis helpt ons sociale controle beter te begrijpen. De geschiedenis omtrent abortuswetgeving is zeer interessant als we het voorbeeld van de Verenigde Staten bekijken. Tot de afschaffing van slavernij in Noord-Amerika was abortus volkomen legaal voor witte vrouwen. Vrouwen van kleur hadden echter geen recht op abortus. De reden? Elke extra zwarte werkkracht was waardevol. Bij de ‘Abolition’, de theoretische afschaffing van slavernij, ontstond angst. Wat als zwarte personen plots met meer zijn dan witte personen? Uit die angst ontstond de moderne abortuswetgeving, witte vrouwen moeten vanaf nu kinderen op de wereld zetten. Dit voorbeeld toont heel concreet hoe het denkproces achter sociale controle werkt alsook hoe racisme en de geschiedenis van abortuswetgeving nauw samenhangen.

Als we mensenlevens echt zo hoog in het vaandel zouden dragen, en we oprecht geven om dat leven, dan zouden ook heel wat topics rond mensenrechten hoger op de politieke agenda staan. Personen die beweren ‘pro-life’ (een term die niets te maken heeft met waarde hechten aan het leven) te zijn, geven helemaal niets om het leven dat zich ontwikkelt in jouw/onze buik. Wat centraal lijkt te staan, is het behouden van conservatieve en structurele machtsstructuren. Want wie claimt ‘pro-life’ te zijn, geeft die dan ook om het aantal sterftecijfers bij het uitvoeren van illegale abortussen? Verkondigen dat je levens wil beschermen terwijl de feiten aantonen dat levens net eindigen door de wetgeving die vooropgesteld wordt, dat rijmt niet. Wanneer stoppen we dan exact met waarde hechten aan een mensenleven? Wanneer we weten dat personen met een lagere sociaaleconomische status en personen uit etnische minderheidsgroepen een hogere kans hebben op sterfte bij “illegale” abortus? Het is duidelijk dat heel dit politieke spel niet gaat om het redden van mensenlevens. Waarom lijken we meer te geven om een foetus dan om een volwassen leven, om een mens van vlees en bloed dat hulp vraagt? Daar lijkt het wel op, al weten we ondertussen dat het helemaal niet om ‘leven’ draait, maar om controle en conservatie van macht.

Naast het behouden van macht en sociale controle, is het tweede onderliggende, sluimerend doel van abortuswetgeving het controleren van de vrouwelijke seksualiteit. Volgens sommigen heerst er angst voor tot wat vrouwen in staat zijn wanneer ze niet verplicht worden kinderen te krijgen. Wat als de kansen op de arbeidsmarkt echt gelijk waren? Is iedereen klaar om met gelijke troeven en gelijkwaardigheid deel te nemen aan het systeem? Of willen sommigen hun streepje voor niet opgeven, uit angst? Angst voor hun toekomst, voor de toekomst van hun kinderen, om ‘lager’ te vallen op de sociale ladder? Angst is een slechte raadgever, dat illustreren de geschiedenisboeken. Wanneer je seksuele rechten zoals het recht op abortus afneemt en seksuele dominantie van mannen over vrouwen stimuleert, werk je net angst in de hand, voor vrouwen. Vrouwen worden “verantwoordelijk gehouden” voor hun seksueel gedrag en worden onderworpen aan abortuswetgeving, mannen gaan veelal vrijuit. Schrik voor een vrije, vrouwelijke seksualiteit is groter dan schrik voor mannelijke seksuele dominantie. Helaas staan schrijnende cijfers van verkrachtingen en seksueel geweld dit bij.

Dit pleidooi toont aan dat het van uiterst belang is dat abortusrechten in ons land behouden en uitgebreid worden. Vrouwen mogen niet afgestraft worden omdat ze kiezen voor zichzelf en hun vrijheid. We hebben een gedeelde verantwoordelijkheid om te blijven strijden voor reproductieve rechten waarbij autonomie en seksuele vrijheid centraal staan. We moeten af van de taboesfeer en strafrechtelijke wetgeving rond abortus. Enkel dan kunnen we spreken van rechtvaardigheid en vrijheid in het geheel.

Abortus wereldwijd

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie resulteren wereldwijd meer dan 50% van alle ongeplande zwangerschappen in een abortus. En miljoenen jonge vrouwen overlijden nog altijd door een slecht uitgevoerde zwangerschapsafbreking. Aan de basis van deze hallucinante cijfers liggen onder meer de restrictieve abortuswetgevingen, een gebrek aan toegankelijke en kwaliteitsvolle gezondheidszorg, onvoldoende preventie in de vorm van seksuele opvoeding op school alsook de taboesfeer die nog altijd hardnekkig is in de maatschappij. Bovendien is een clandestiene abortus vaak onbetaalbaar voor tal van jonge meisjes en vrouwen, die dit met hun leven bekopen of noodgedwongen een ongewenste zwangerschap verder moeten zetten met alle socio-economische gevolgen van dien voor moeder en kind. De toegang tot een veilige abortus is daarom een globale strijd.

Abortus een vrouwenrecht?

Genderrechten zijn geen verworven rechten. Zo bleek recent nog in de V.S., waar het recht op abortus werd teruggeschroefd. FOS ngo slaat samen met middenveldorganisaties in België en daarbuiten de handen in elkaar om samen te strijden voor structurele verandering op het vlak van genderrechten en tegen de patriarchale visies in de samenleving. En ook het hoofd te bieden aan de groeiende anti-genderbeweging, waarbinnen religieuze leiders en rechtste politici elkaar vinden, die als een sluipgif verworven genderrechten en het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen en LGBTQI-personen willen beknotten. Want restrictieve abortuswetten eisen vrouwenlevens. Bijvoorbeeld in Centraal-Amerika, waar de katholieke en evangelische kerken stevig voet aan de grond hebben, dankzij allianties met conservatieve politieke partijen. In El Salvador heerst er een totaalverbod op abortus: zonder uitzonderingen voor gevallen van verkrachting, incest of zelfs wanneer het leven van de moeder in gevaar is. De wet beschouwt abortus als een misdaad en vrouwen die de procedure ondergaan kunnen gevangenisstraf krijgen, net als zorgverleners die bij het proces helpen. Feministische organisaties zoals de Hondureze Visitacion Padilla, een partnerorganisatie van FOS, blijft aandringen op de decriminalisering van abortus in 3 gevallen: levensbedreigend, verkrachting, foetale misvormingen. Het uitvoeren of verkrijgen van een abortus kan worden bestraft met gevangenisstraf voor zowel de vrouw als de betrokken zorgverlener. Dankzij druk van het middenveld is er sinds maart 2023 het verkoop en gebruik in Honduras van de morning-afterpil toegelaten. De VN ziet dit “als een vooruitgang op weg naar volledige mensenrechten en toegang tot seksuele en reproductieve gezondheid voor vrouwen in Honduras". Het is een eerste stap, ondanks protesten van religieuze organisaties.

Ook in Peru is het zelfbeschikkingsrecht ernstig beperkt. Vrouwen kunnen enkel op legale zorgverlening rekenen als hun leven in gevaar is. Bovendien, is het nauwelijks aanvaard in de Peruaanse maatschappij. Mede dankzij de conservatieve anti-genderbeweging die het in de Andes-regio en daarbuiten steeds meer voor het zeggen heeft. En het oprukken van extreemrechts, een wereldwijd fenomeen.

Anti-genderbeweging en de ‘genderideologie’

De anti-genderbeweging is al lang in de maak. De eerste kiemen van deze groeiende internationale beweging ontstonden in de jaren 90. Toen vonden termen zoals Seksuele en Reproductieve Gezondheid en Rechten (SRGR), vrouwen-en mensenrechten hun intrede in het discours van de Verenigde Naties, bij nieuwe beleidsteksten en conventies. Iets waar het Vaticaan, strenge katholieke landen en conservatieve groepen zich tegen verzetten. Binnen Europa en Latijns-Amerika werd dan ook de term 'genderideologie' uitgevonden om te verwijzen naar alles wat in strijd is met de sociale wetmatigheden van de kerk: echtscheidingen of homoseksualiteit waren resoluut het resultaat van die genderideologie. Daartegenover staan dan de katholieke waarden:  zoals heteroseksuele relaties en traditionele patriarchale familiewaarden. Eerst waren de anti-gender actoren hoofdzakelijk gekant tegen abortus als grote vijand. Echter, door de verjonging en professionalisering van de beweging zijn niet enkel SRGR kop van jut maar ook LGBTQI+-rechten, kinderrechten (bv. seksuele opvoeding) en alles wat ook maar met het woord 'gender' te maken heeft.

Die professionalisering in de conservatieve mobilisatie uit zich, wat normaliter het terrein was van progressieve organisaties. Ze vormen ngo's, organiseren massaprotesten, doen aan politieke belangenbehartiging, en zetten volop in op mobilisatie via sociale netwerken en het verspreiden van nepnieuws. Ze gebruiken instrumenten van participatieve democratie en trachten toegang te krijgen tot het besluitvormingsproces en juridisch systeem. En samen sterk wordt ook hun leuze: nieuwe transnationale netwerken groeien als paddenstoelen uit grond. Er wordt actief gezocht naar internationale verbinding via grotere netwerken. Dit gaat gepaard met een toenemende financiering. Russische oligarchen, grote bedrijven, en religieuze netwerken sponsoren het anti-genderactivisme niet alleen in de EU en VS maar ook toenemende belangstelling in het Afrika (de recente strafwetten in Oeganda) en bestendigen zo hun bestaan. Genderideologie als gemeenschappelijke vijand van religieuze netwerken, extreemrechtse en populistische groepen.

Abortus wereldwijd
Dit stuk werd geschreven door Michelle De Baene van FOS om een beeld te geven over de internationale situatie rond abortuswetgeving.