Noem eens enkele vrouwelijke kunstenaars van voor de 21ste eeuw op. Zonder Frida Kahlo mee te tellen. Moeilijk? Dat komt natuurlijk niet omdat vrouwen* geen goede kunstenaars zijn. Ze waren met weinig, en ze kregen niet de aandacht die ze verdienden. Veel werken van vrouwelijke kunstenaars zijn verloren gegaan of werden onterecht toegeschreven aan mannelijke tijdgenoten. Die eeuwenoude genderkloof in de kunstwereld is vandaag helaas nog steeds springlevend.

We praatten erover met Anneleen Lemmens van Engagement Arts, een organisatie die zich inzet tegen seksisme, grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik in de Belgische kunstwereld. Dat doen ze door lezingen en workshops te geven, organisaties te ondersteunen in hun transitie naar meer diversiteit en gelijkheid, en te fungeren als meldpunt voor (seksueel) grensoverschrijdend gedrag.

“Kunsthistorica Linda Nochlin schreef in 1971 als eerste het onevenwicht tussen vrouwelijke en mannelijke kunstenaars in de westerse kunstwereld toe aan een historische ongelijkheid”, vertelt Anneleen. Dat deed Nochlin met haar feministische essay Why have there been no great women artists?. Het traktaat zette de hele kunst- en kunstgeschiedeniswereld op zijn kop en bracht een proces op gang dat ook vandaag nog voortduurt: het herbekijken ervan door een feministische bril. 

“Vandaag dragen we nog altijd de gevolgen van dat historische seksisme in de kunstwereld”, vervolgt Anneleen. “Het gaat over een eeuwenlange ongelijkheid, en dat krijg je niet zomaar rechtgetrokken. Net daarom zijn wij heel erg voorstander van specifieke maatregelen zoals quota. Daar is veel weerstand tegen, maar die historisch gegroeide ongelijkheid raakt nooit opgelost zonder doortastende ingrepen te doen.” De toon van het gesprek is meteen gezet: vrouwen moeten nog steeds opboksen tegen een fundamentele ongelijkheid in de kunsten.

Poortwachters, bad boys en vrijheid

De kunstwereld heeft namelijk een aantal bijzondere kenmerken die het proces naar meer gelijkheid en diversiteit specifiek moeilijker maakt. “Het is bekend dat mensen een grotere affiniteit hebben met werk dat meer aanleunt bij de eigen blik op de samenleving. En laat de poortwachters van de kunsten nu nog altijd vooral witte mannen zijn: een echte gentlemen’s club.” Wie niet aan dat enge plaatje beantwoordt, krijgt dus gemiddeld gezien minder kansen om werk te laten zien, bekend te worden bij het bredere publiek en daar op financieel vlak de vruchten van de plukken.

“Bovendien is dit een sector”, aldus Anneleen, “waarin je netwerk extreem belangrijk is: het is zo’n klein wereldje, ook internationaal gezien, dat vriendjespolitiek erg aanwezig blijft.” Ons kent ons. En dat heeft ook andere, perverse gevolgen, zoals wanneer er sprake is van grensoverschrijdend gedrag. “Mensen hebben daardoor echt schrik om iets aan te kaarten. Want eens je in diskrediet komt bij één van die poortwachters, kan dat een enorme impact hebben op je verdere carrière.”

Zo blijven de bad boy of rock star artists met veel wegkomen: “Jonge, mannelijke kunstenaars die lak hebben aan alles, anarchistisch zijn, tegen de schenen schoppen… worden vaak zonder meer op een pedestal gezet. Zo is er recent het voorbeeld van een Nederlandse kunstenaar die door tientallen vrouwen van verkrachting en aanranding beschuldigd wordt. Hij werd in ‘het wereldje’ echt op handen gedragen, gezien als dé opkomende belofte, hét aanstormend talent, terwijl al jarenlang algemeen geweten was dat hij ernstig grensoverschrijdend gedrag stelde.”

Tot slot is de kunstwereld ook bij uitstek een plek waar men niet zo houdt van sturing en regeltjes. “Dat vormt inderdaad een groot struikelblok voor heel veel van het werk dat wij met Engagement Arts willen doen. Veel artiesten vrezen dat ze niet meer ‘op hun impulsen mogen ingaan’, dat we de ‘passie in de kiem smoren’. Er heerst een grote weerstand tegen het inperken van de vrijheid van de kunstenaar. Maar je kan je natuurlijk de vraag stellen: wiens vrijheid? Als die vrijheid van enkelingen met macht ten koste gaat van de vrijheid van veel anderen, is er iets mis. Bovendien denken wij dat je nog steeds heel radicale kunst kan maken, maar dat dat niet ten koste moet gaan van het welzijn van de mensen die erbij betrokken zijn. ”

Gendergelijkheid als mensenrecht

Toch laten vrouwen zich niet zomaar meer wegzetten. Het gevecht tegen de ongelijkheid is al even bezig: zo klaagde actiegroep Guerilla Girls in 1989 met hun iconische poster aan dat vrouwen ‘naakt moeten zijn om in een museum te hangen’. Deze anonieme, vrouwelijke kunstenaars met de typische gorillamaskers zetten hun gevecht tegen seksisme, racisme en validisme in de kunstwereld nog steeds verder.

Waarom is het eigenlijk zo belangrijk dat er meer gelijkheid en diversiteit in de kunstwereld komt? “Structurele uitsluiting blijft fundamenteel onrechtvaardig”, stelt Anneleen Lemmens. “Zoveel interessante stemmen worden niet gehoord, zoveel talent wordt niet gezien. Er is een structureel kader dat die diverse perspectieven ondergewaardeerd houdt. Op die manier kunnen mensen zich niet ontplooien als kunstenaar, want dat maakt het financieel onleefbaar. Nochtans is meer gelijkheid beter voor bijna iedereen. Het betekent namelijk een meer divers spectrum en kwaliteit aan emoties, meer diverse en dus interessante kunst.”

In de eerste plaats gaat het dus over mensenrechten, maar er is meer. “Altijd datzelfde perspectief te zien krijgen, bepaalt ook onbewust onze smaak”, vertelt Anneleen. “Ik zag zelf bijvoorbeeld lange tijd zogenaamde ‘vrouwelijke’ kunst als minder interessant. Ik vond het vaak te cheesy, te lief of te braaf. Dat kwam natuurlijk doordat ik er veel minder mee werd geconfronteerd; mijn blik werd bepaald door het kader dat mij werd aangereikt. De dominante stem geeft veel meer waardering aan mannelijke, vaak seksistische kunst, het respectloze, het subversieve. Je moet dus eigenlijk ook je eigen brein op dat vlak leren herprogrammeren, wars van de maatschappelijke dynamieken.”

Cijfers tellen

De vicieuze cirkel kan nog op andere manieren doorbroken worden. Zo hebben wij als publiek, als liefhebbers en consumenten van kunst, ook macht. Die van onze portefeuille. “Een kunstenaar bestaat slechts bij gratie van het publiek. Wie niet meer verkoopt, verliest aan relevantie. Wij kunnen wat we willen zien dus mee sturen door bewuster en actiever kaartjes te kopen voor vrouwelijke kunstenaars, kunstenaars van kleur, kunstenaars met een beperking, die allemaal minder aandacht krijgen. De massa kan zo bepalen wie ‘zendtijd’ krijgt en wie niet.”

“Het is een zichzelf versterkend systeem”, aldus Anneleen, “want als we meer vrouwelijke kunst zagen, zouden we het meer gaan appreciëren, zouden we er dus meer van willen zien, en zou er meer van in de kijker komen.” Daarom staat ze ook pal achter het idee van quota. “Om de gang van zaken te doorbreken, hebben we quota nodig als tijdelijke correctie. Zolang er geen ademruimte wordt geschapen voor ‘organische’ ontwikkeling en verandering, kan die er niet komen. Het gaat erom dat je ruimte geeft aan iets wat nu geen plaats krijgt om te bloeien.”

“Sommigen zeggen dat quota een bovenmaatse waardering voor ‘slechte’ vrouwelijke kunst tot stand zullen brengen. Maar dat is onzin: er is genoeg wetenschappelijk bewijs dat concrete streefcijfers werken. Eens die groeiruimte kan ingenomen worden door nieuwe kunstenaars, zal de kwaliteit vanzelf komen bovendrijven.” Kortom: geef vrouwen hun rechtmatige plaats in de kunsten.

Meer info
engagementarts.be
guerrillagirls.com