Elk jaar opnieuw wordt er in november en december dezelfde discussie gevoerd: moeten we Zwarte Piet behouden of aanpassen? Wij denken dat het tijd is om de Sinterklaastraditie inclusief te maken naar alle kinderen. We gingen op zoek naar de oorsprong van Zwarte Piet, en spoiler alert: het Sinterklaasfeest werd eeuwen langer zónder dan met Piet gevierd.

Het verhaal van Zwarte Piet kunnen we niet vertellen zonder het ook over Sinterklaas te hebben. In tegenstelling tot Zwarte Piet, heeft Sint-Nicolaas echt bestaan. Hij was bisschop van Myra (een stad in het huidige Turkije) in de 4de eeuw. Na zijn dood werd hij heilig verklaard, omdat er tal van wonderen aan de man werden toegeschreven. 1 daarvan is dat hij 3 vermoorde studenten terug tot leven had gewekt. De legendes die er over hem de ronde deden, maakten dat hij uitgroeide tot de beschermheilige van zeevaarders, ongetrouwde maagden, verliefden en kinderen.

In onze streken werd Sint-Nicolaas na verloop van tijd vooral geëerd in zijn rol als beschermheilige van kinderen. Vanaf de 14de eeuw zijn er sporen te vinden van feesten op 6 december (de sterfdatum van Sint-Nicolaas) zoals we die nu kennen: kinderen zetten ’s avonds hun schoen, die ’s ochtends opeens gevuld is met snoepgoed en fruit. Ook toen al werd verteld dat de Sint ’s nachts met zijn paard over de daken reed, en door de schoorsteen keek of de kinderen braaf waren geweest.

Pas vanaf het begin van de 19de eeuw komt de Sint soms op huisbezoek. Meestal kwam hij alleen, en hij was een veel angstaanjagender figuur dan nu. Zijn komst werd met rammelende kettingen aangekondigd, en hij sprak de kinderen streng toe voordat er iets uitgedeeld werd. Als de Sint niet alleen kwam, werd hij vergezeld door een soort gemaskerde ‘duivel’, die de strenge en enge rol overnam. Die slechte figuur zou gebaseerd zijn op de moordenaar van de studenten, die de Sint overwonnen had. Hij diende als tegenpool om het ‘goede’ van Sint-Nicolaas te benadrukken. De restanten van deze duivelfiguur zijn nog terug te vinden in andere landen en streken. In Oostenrijk bijvoorbeeld wordt Sinterklaas vergezeld door Krampus, in Wallonië door Père Fouettard.

De oorsprong van Zwarte Piet zoals we die nu kennen, is terug te brengen tot 1 specifiek kinderboek. De Nederlander Jan Schenkman schreef in 1850 het boekje ‘Sint Nikolaas en zijn knecht’. Daarin werd Sinterklaas voor het eerst afgebeeld met een ‘knechtje, dat zwart is van kleur’. Die knecht leek nog in niets op de duivelsfiguur die in andere streken Sinterklaas vergezelde. De knecht van Schenkman heeft een donkere huidskleur, en draagt kledij die gangbaar was voor zwarte pages uit de 16e eeuw. Pages waren (vaak tot slaaf gemaakte) zwarte jongens die als knecht binnenshuis werkten voor rijke Nederlandse gezinnen. Ze werden rijkelijk en ‘mooi’ aangekleed, omdat ze werden gezien als een statussymbool voor rijke kooplieden en adellijken.

De huidskleur en kledij van de knecht zijn geen toeval. In Schenkman’s tijd waren bijna alle zwarte mensen op Nederlands grondgebied tot slaaf gemaakt. Vanaf 1630 handelde de West-Indische Compagnie in slaven die dwangarbeid verrichtten op plantages in de ‘Nieuwe Wereld’. De slavenhandel werd officieel in 1814 afgeschaft, maar ging in de praktijk tot 1860 door. In 1863 werd slavernij op papier afgeschaft, maar toch duurde het nog 10 jaar voor er in de praktijk sprake was van vrijheid voor de gevangen Afrikanen. Om slavernij te kunnen rechtvaardigen, werd er een negatief en racistisch beeld van zwarte mensen geschetst: ze werden gereduceerd tot dom, kinderlijk, onderontwikkeld en afhankelijk (van een witte meester). Uit deze uiterst racistische context is Zwarte Piet geboren. Zwarte Piet met zijn gebroken taal, domme streken, en vroegere roe, diende (en dient) als tegenpool om de wijsheid en goedaardigheid van Sint-Nicolaas in de verf te zetten.

Misschien denk je nu: ‘Maar het zijn nu toch gewoon witte mensen die zich verkleden, dat is toch niet hetzelfde als zwarte mensen knecht laten spelen?’ Ook dat verkleden is helaas niet onschuldig. Het idee van witte mensen die zich zwart schminken en dan grappen en grollen uithalen, komt van ‘minstrel shows’. Deze shows ontstonden in Amerika en werden vooral populair na de afschaffing van de slavernij. Witte mensen hadden geen slaven meer die ze konden verplichten om als nar of entertainer op te treden. Dus schminkten ze zich zwart, en deden ze alsof er wél nog een zwarte slaaf op het podium stond om mee te lachen. Die shows bleven niet enkel in Amerika, maar kwamen ook naar Europa. Vanuit die traditie is Zwarte Piet zo kwetsend: witte mensen die zich zwart schminken om de onnozelaar uit te hangen is niet onschuldig. Het stamt af van witte mensen die niet konden verkroppen dat er geen slaven meer waren om mee te lachen, en zich dus maar als hun verkleedden.

Zwarte Piet is daarom zoveel meer dan een vrolijke figuur van een kinderfeest. Zeker omdat in de rest van de samenleving zwarte mensen nog pijnlijk ondergerepresenteerd zijn. Als je als kind in een witte omgeving opgroeit, geen of heel weinig zwarte mensen in de media ziet, behalve in november en december als een grappige, karikaturale sprookjesfiguur, laat dat zijn sporen na. Of je dat nu wil of niet, je zal dan onbewust een zwarte of donkere huidskleur gaan associëren met die racistische stereotypen zoals een beetje dom, klunzig, altijd de helper maar nooit de baas. Die kinderen groeien uiteindelijk op, en hun onbewuste stereotypen nemen ze als volwassene mee wanneer ze moeten beslissen wie ze aannemen voor een job, aan wie ze hun stem toevertrouwen, en welke mensen hun capabel en betrouwbaar lijken en welke niet. Die effecten beperken zich niet tot witte kinderen, ook zwarte kindjes kunnen die stereotypen internaliseren en zo een negatief zelfbeeld ontwikkelen (nog los van het pesten dat voor sommige zwarte kinderen toeneemt rond Sinterklaas).

Met de aanpassing van Zwarte Piet naar Roetpiet, Blauwe Miet of Groene Piet zullen we racisme niet oplossen. Daar is betere representatie en op nog vele andere vlakken structurele verandering voor nodig. Maar het is alvast een waardevolle stap in de goede richting om onze kinderen niet te bombarderen met stereotypen over mensen met een donkere huidskleur. Zo wordt Sinterklaas een feest waar alle kinderen met evenveel plezier van kunnen genieten.  

Bronnen: Stichting Nederland Wordt Beter, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht; Lulu Helder en Scotty Gravenberch (red.), Het laatste wat ik nog wil zeggen over racisme; Dalilla Hermans.