Boeken kunnen de wereld veranderen. En dus combineert 22-jarige studente sociaal werk Jenebah Kamara haar liefde voor literatuur met de strijd voor een inclusieve en rechtvaardige samenleving. Ze is namelijk de drijvende kracht achter het opmerkelijke initiatief Vroeg Geboekt, een thematische leesclub voor jongeren. Precies een jaar geleden sloeg ze de handen in elkaar met Kunstencentrum Vooruit in Gent, en ging de club van start.

Wat is Vroeg Geboekt, hoe is het gestart en wat doen jullie?

“Vroeg Geboekt is een praatgroep slash leesclub voor jongeren, die zich vooral focust op de niet-westerse canon. We hopen eigenlijk samen zoveel mogelijk boeken te ontdekken die mensen niet direct uit zichzelf zouden lezen, omdat er nu een typische, klassiek westerse canon bestaat die overheersend aan bod komt.”

“Vorig jaar heb ik 8 maanden lang geen stem gehad. Toen ik mijn stem eindelijk terug had, heb ik beslist dat ik echt iets wilde opstarten waar ik een soort maatschappelijk engagement in kon leggen. Een leesclub was iets dat ik altijd al wou oprichten. Maar ik wou er wel eentje waar we specifiek dieper in konden gaan op thema’s als feminisme, dekoloniseren (*) en queerness (*) enzo. Dat zijn thema’s die heel dicht bij mijn identiteit liggen.”

“Ik wil Vroeg Geboekt zo laagdrempelig mogelijk maken. Het is nog niet perfect, maar ik probeer er wel naar te streven: een echte safe space voor verschillende doelgroepen. We beginnen dus elke keer met de regels van de club: geen seksisme, geen racisme, geen homofobie, dat soort dingen. En we vragen iedereen aan het begin van het gesprek om het persoonlijk voornaamwoord waarmee ze aangesproken willen worden. Zo wil ik echt duidelijk stellen: dit is de maatstaf voor hoe we met elkaar omgaan hier.”

“We werken ook iets anders dan de meeste leesclubs, in de zin dat we niet per boek, maar per thema werken. We hebben een boekenlijst online, opgedeeld in thema’s. Daar kun je aanduiden welk boek je zal lezen door je naam erbij te zetten. Ik plaats zelf wel vaak een boek in de kijker, en persoonlijk focus ik mij daarna op 2 of 3 boeken. Mensen die andere boeken hebben gelezen, kunnen hun verhaal of hun mening bij dat boek in de lijst zetten. Niemand is verplicht om een bepaald boek te lezen, of iets uit de lijst te kiezen. De boeken dienen als vertrekpunt, maar het doel is open dialoog over maatschappelijke vraagstukken.”

Waarom vind je het zo belangrijk dat jongeren boeken uit de niet-westerse canon lezen?

“Bij de westerse canon denk ik vooral aan witte, cisgender mannen die over filosofie schrijven. Dat is wat we op school te lezen kregen. Vrouwen en mensen met niet-westerse achtergrond kwamen daarin gewoonweg niet aan bod. Op onze lijst staan bijvoorbeeld Midden-Oosterse auteurs, Indiase, Zuid-Koreaanse schrijvers, noem maar op.”

“En waarom dat zo belangrijk is: we moeten in aanraking komen met andere perspectieven en ervaringen om onze blik te verbreden. Toen we bijvoorbeeld rond het thema feminisme werkten in Vroeg Geboekt, hadden we echt te weinig tijd omdat er zoveel verschillende stromingen aan bod kwamen. Dat was enorm interessant. Een Afrikaanse vrouw zal op een heel andere manier naar feminisme kijken dan een westerse vrouw, en zal daar anders over schrijven. Ook in het kader van dekolonisering moeten we die andere perspectieven lezen. We zien dat anders nooit.”

Wat betekenen ‘feminisme’ en ‘dekoloniseren’ voor jou? Zijn die twee aan elkaar te linken?

“Ik weet niet precies waarom, maar ik vond feminisme vroeger een heel zwaar woord. Toch heb ik me er ergens altijd mee kunnen identificeren. Ik heb een vooropleiding gedaan als elektricien, en ik merkte toen ook al dat ik niet akkoord was met hoe sommige mensen de wereld zien. Hoe je als vrouw, en zeker als transvrouw of als non-binaire persoon, telkens in de ‘minderheid’ bent als er over zaken beslist moet worden, bijvoorbeeld. Ik besefte dat daar iets moest aan veranderen, en feminisme gaf daar structuur aan. In het traditionele feminisme kon ik mezelf niet helemaal vinden, dus voor mij is een intersectionele blik (*) heel belangrijk als het over feminisme gaat. Maar vandaag noem ik mezelf zonder enige schaamte een feminist!”

 “Voor mij persoonlijk betekent dekoloniseren: mijn eigen witheid begrijpen, en mijn zwartheid ontdekken. Die witheid krijgt iedereen hier mee, ongeacht je roots of achtergrond. Witheid gaat niet alleen over een huidskleur, het is de structuur en de context waarin je opgroeit of leeft. Het is een manier van denken, de bril waardoor je naar de wereld kijkt.”

“De beweging rond dekoloniseren vind ik in heel het debat rond gelijke kansen en mensenrechten veel inclusiever dan het feminisme. Er is meer aandacht voor andere vormen van discriminatie in het dekoloniseringsdiscours. Toch vind ik dat de twee uiteindelijk aan elkaar gelinkt zijn, omdat beiden streven naar een gelijkwaardig bestaan voor iedereen. Voor mij is het geen of-of verhaal, maar én-én.”

Je volgt een opleiding sociaal werk. Vind jij dat er voldoende plaats is voor thema’s als racisme, seksisme enzovoort?

“Als ik heel eerlijk ben, nee. Er is ook geen plaats voor queer thema’s, bijvoorbeeld. De gedachte leeft wel dat dat in sociaal werk kán, maar de cursussen zijn er helemaal niet voor gemaakt en sommige docenten en studenten doen soms heel problematische uitspraken.”

“Ik herinner me nog heel goed een les over communicatie, waar het over Zwarte Piet ging. We waren met een 15-tal studenten aanwezig, en ik werd als enige persoon van kleur een beetje blok gezet. Ze vroegen mij wat ‘wij’ nu eigenlijk écht van Zwarte Piet vonden, en hoe dat racistisch kon zijn, want “die is zwart van het roet”. Toen dacht ik: ofwel kan ik nu zeggen dat dat inderdaad geen racisme is, óf ik kan er tegen in gaan. Ik heb toen uitgelegd dat ik dat zelf echt wél racistisch vind. Twee weken later heb ik een open brief naar school gestuurd, waarin ik zei dat ik nooit meer op die manier  aangesproken wil worden. Ik praat niet voor andere mensen.”

“Er zijn sowieso mensen in onze richting die op Vlaams Belang en N-VA stemmen, dat mag, maar er moet wel ruimte gemaakt worden om veilig met elkaar in gesprek te gaan. Die is er nu gewoon niet. Bij thema’s als diversiteit en migratie, wordt er gegarandeerd gekeken naar de enige persoon van kleur in de ruimte. Dat wil ik niet meer. We zijn 2019, er is zoveel informatie beschikbaar op het internet, in boeken, dus ga het gewoon opzoeken. Ik ben niet de persoon om alles aan te vragen. Ik ben naar de les gekomen om te léren, niet om telkens de extra energie te moeten opbrengen om het te moeten uitleggen.”

Zeker na #metoo heb ik wel beseft: als je iets niet aankaart, verandert er ook niets aan de situatie.”

Je neemt desondanks, soms tegen wil en dank, een activistische rol in: je signaleert het probleem én probeert er iets aan te doen. Waar komt dat activisme vandaan?

“Ik denk dat ik altijd al iemand was die als het erop aan komt, zal reageren op onrechtvaardigheid. Ik ben nooit de persoon geweest die vooraan gaat staan en het woord neemt, nu nog altijd niet. Maar zeker na #metoo heb ik wel beseft: als je iets niet aankaart, verandert er ook niets aan de situatie.”

“Sommige mensen van kleur willen het gesprek over huidskleur niet aangaan, omdat we ‘toch allemaal gewoon mensen zijn’. Maar dat is echt een trigger voor mij, want we worden in deze samenleving niet allemaal gelijk behandeld. Door de maatschappelijke ongelijkheid en het racisme te benoemen, kan je ook de problemen aankaarten die eraan gelinkt zijn.”

 “Ik wil later kunnen zeggen dat ik iéts gedaan heb en dat ik het gesprek niet uit de weg ben gegaan. Maar ik start de conversatie wel op mijn eigen voorwaarden, onder omstandigheden die voor mij veilig zijn. Dan kunnen we samen naar een oplossing zoeken. We zouden bijvoorbeeld Vroeg Geboekt ook op school kunnen aanbieden, zodat we daar dieper in kunnen gaan op thema’s die aan de lessen gelinkt worden.”

Wie zijn jouw favoriete auteurs of boeken die tot nu toe bij Vroeg Geboekt aan bod zijn gekomen, en waarom?

“’De Argonauten’ van Maggie Nelson was voor mij echt een eyeopener. Het gaat over transgender, vrouwelijkheid, mannelijkheid, feminisme. Het boek is tamelijk moeilijk geschreven maar ik vind het echt fantastisch. Een aanrader!”

“Een schrijver waar ik altijd op terugkom, is Frantz Fanon, en diens boek ‘Zwarte huid, witte maskers’. Ik denk dat het heel confronterend is om te lezen, of je nu zwart of wit bent. Het zal je aan het nadenken zetten. Je moet wel de Franse of Engelse versie lezen, niet de Nederlandse vertaling. De vertaling in het Nederlands is erg problematisch omwille van het gebruik van het n-woord. Met de connotatie van bepaalde woorden, zoals slavernij en kolonialisme, moet bij het vertalen echt wel meer opgelet worden. De Nederlandse podcast Dipsaus heeft een aflevering gemaakt waarin de situatie heel goed wordt uitgelegd (*). Mensen denken soms dat het n-woord bij ons niet zo’n negatieve betekenis heeft, maar dat is natuurlijk wel zo.”

“Ook ‘Witte Onschuld’ van Gloria Wekker is een absolute favoriet van mij. Het is op wetenschappelijke manier aangepakt, sterk onderbouwd. Ik kan me qua ervaringen heel erg identificeren met wat ze schrijft. En ik vond vooral de polemiek die ontstond rond het boek geweldig: gewoon al het feit dat er ‘witte’ in de titel stond, lokte zo veel discussie en debat uit in Nederland. Trouwens, het woord ‘blanke’ mag bij ons in de boekenclub ook niet gebruikt worden, net als ‘kleurenblind’. Dat zijn namelijk erg problematische begrippen. Die woorden schrappen, is een kleine aanpassing in je taalgebruik, maar wel eentje van groot belang.”

Wat ben je op dit moment aan het lezen?

“Ik ga beginnen aan een boek over adoptie, dat ik van mijn zussen heb gekregen. Ik ben heel benieuwd, ik krijg van hen vaak interessante boeken. Ook het racismeboek van Naïma Charkaoui ben ik nu aan het analyseren en aan het nadenken over hoe ik dat kan gebruiken.”

“Recent werd mij gevraagd om een filmpje te maken met als thema ‘daarom lees ik’. Daarvoor heb ik een bijzonder boek gekozen dat ik 2 jaar geleden heb gekregen van mijn zus, het ‘Little Black Hair Book’. Dat is een prachtig fotoboek, met tekst bij, ongeveer 200 pagina’s dik. Ongelooflijk interessant: al die verhalen, al die identiteiten. Het gaat over de connectie van zwarte vrouwen met hun haar, in allerlei vormen, en dat is iets waar ik een paar jaar geleden toch heel veel nood aan had. Ik ben opgegroeid in een wit Vlaams gezin. Dus dat boek is erg belangrijk geweest voor mij.”

“Maar ik kan even goed van genieten van een boek van Rachel Gibson, typische chick lit, zeg maar. Ik ben ook opgegroeid met Twilight, manga’s enzo. Ik vind dat we soms een te strakke invulling hebben van wat literatuur is.”

Wat was tot nu toe je belangrijkste leermoment?

“Ik heb het er al even over gehad: dat was toen ik mijn stem terug had. Maar eigenlijk had ik ook een groot leermoment ongeveer een week geleden. Ik had net mijn herexamens gedaan, mijn stem was terug weg. Toen heb ik gezegd: nu ga ik een toekomstplan maken en nadenken over wat ik allemaal wil doen. Dus: ik zou graag mijn studie afmaken, ik zou graag in een toffe organisatie werken, ik wil heel graag nog antropologie studeren, en als dat afgewerkt is, wil ik in een ngo werken. Dat is mijn doel.”

“En ondertussen hoop ik mijn roots wat beter te leren kennen, eens naar Ghana te gaan en mijn biologische familie te ontmoeten. Maar ik heb er geen tijdspanne op gezet. Ik wil het gewoon ooit doen. Ik moet voor mezelf durven toegeven en er ook rust in vinden dat niet alles perfect gaat: dat ik niet binnen de drie jaar afstudeer, dat ik er zelfs misschien nog heel lang over doe. Dat doet er eigenlijk niet toe. Ik wil mijn eigen weg zoeken, en niet de weg die andere mensen mij hebben voorgelegd. Dat was een erg belangrijke realisatie.”

Tot slot: wie is voor jou een inspirerende vrouw?

“Moeilijk te beslissen, dat verandert zo vaak. Normaal zou ik zeggen, Gloria Wekker. Maar op dit moment wil ik zeggen: de vrouw die opgepakt werd omdat ze vluchtelingen herbergde. Ik ken haar naam niet (Zakia, een 30-jarige sociaal assistente uit Brussel, n.v.d.r.). Dát is voor mij echt inspirerend. Het is zo sterk dat iemand dat doet.”

Verklarende woordenlijst:

• Dekoloniseren:

Dekoloniseren vertrekt vanuit het inzicht dat structureel racisme vandaag haar wortels heeft in het koloniaal verleden. De denkbeelden en machtsverhoudingen die toen het kolonialisme rechtvaardigden, zitten nog steeds voor een groot deel ingebakken in onze samenleving. Dekoloniseren in de huidige context betekent enerzijds bewustzijn creëren rond het witte superioriteitsdenken, en anderzijds het doorbreken van de structurele uitsluitingsmechanismen die daarop gebaseerd zijn.

• Queerness:

De term ‘queer’ wordt gebruikt voor een breed spectrum van niet-normatieve gender- en seksuele identiteiten. Het woord heeft eerder een functie dan een betekenis: het achterliggende doel is genderhokjes te doorbreken. Het wordt vooral gebruikt door mensen die zich niet helemaal of niet altijd identificeren met het geslacht dat ze bij geboorte toegekend kregen, en/of zich niet thuis voelen binnen de hetero- of homoseksuele normen.

• Intersectionaliteit:

Intersectionaliteit vestigt de aandacht op de gelaagdheid van ieders identiteit, en hoe het kruispunt van al die verschillende aspecten een impact heeft op onze maatschappelijke positie. Zo wordt een zwarte vrouw geconfronteerd met uitsluitingsmechanismen die noch witte vrouwen noch zwarte mannen op diezelfde manier ervaren. Wie strijdt voor echte gelijkwaardigheid, kan dus nooit op één as streven naar sociale verandering, maar moet de andere identiteitsassen in rekening brengen. (bron: Labo vzw)

• Dipsaus-artikel over Frantz Fanon:

https://www.dipsaus.org/exclusives-posts/2019/9/14/fanon-gevangen-in-de-witte-blik