In 2016 ging een klein schokgolfje door Vlaanderen: in ‘Thuis’, toch één van de meest populaire soapseries op de Vlaamse televisie, werd voor het eerst een transgender personage geïntroduceerd. Velen reageerden positief op het feit dat trans personen eindelijk een plekje kregen op het scherm, want representatie kan naast herkenning (van jezelf of ‘de andere’) ook een symbolische erkenning voor je eigen bestaan in de maatschappij betekenen. You can’t be what you can’t see. Toch gaan er vaak complexe gevoelens mee gepaard voor de leden van de transgemeenschap wanneer die in beeld wordt gebracht. Daarover gaat ook Netflix-documentaire Disclosure (‘Onthulling’) van regisseur Sam Feder.

Representatie en transfobie

Disclosure, verschenen in juni 2020, is opgebouwd rond een reeks beeldfragmenten waarin transgender personages getoond of uitgebeeld worden en vormt zo een historisch overzicht van hun representatie in de Amerikaanse media. Een dertigtal trans acteurs, activisten, scenaristen en andere creatieve koppen delen de gedachten en emoties die ze ervaren bij het weerzien van deze bekende scènes en iconische personages uit de film- en televisiegeschiedenis. Ze blijken vandaag vaak met een heel andere blik te kijken naar wat voor hen vroeger misschien een geliefkoosd of levensbepalend fragment was. Dat levert doorheen de documentaire zowel hartverwarmende als hartverscheurende momenten op.

De film daagt tegelijkertijd de kijker uit om na te denken over de eigen vooroordelen of stereotypen over trans mensen. Want hoe de samenleving hen ziet, wordt voor een groot deel bepaald door de manier waarop ze in beeld kwamen en komen. In de Verenigde Staten heeft meer dan 80% van de bevolking nooit een trans persoon in het echt ontmoet. Cijfers voor Vlaanderen zijn er (nog) niet, maar vermoedelijk gaat het ook hier over de overgrote meerderheid. Dat betekent dat de media heel sterk kunnen beïnvloeden wat cis personen denken over transgender mensen en hun levens. En dat is vaak een erg nauw, problematisch beeld, waar trans mensen zelf geen inspraak in hebben gehad, maar wel de gevolgen van ondervinden in de vorm van transfobie. Het is voor de documentairemakers belangrijk die link te leggen: het verband tussen de representatie van trans mensen op het scherm, de plaats die ze toebedeeld krijgen in de samenleving, en de realiteit van het leven als transgender.

De grote onthulling

Door als kijker de transbril opgezet te krijgen, worden heel wat impliciete boodschappen uit de beelden plots (pijnlijk) duidelijk. Zo krijgen we het ene na het andere fragment te zien, waarin een trans persoon ofwel een om het leven gebrachte sekswerker is, ofwel het mikpunt van spot in een ‘humoristische’ serie, ofwel te gast is in een talkshow waar uitgebreid gevraagd wordt naar de stand van zaken in hun onderbroek. Tel daarbij de walgreacties van mannelijke filmpersonages volgend op de ‘ontdekking’ dat een vrouwelijk personage trans is, én het feit dat de al niet zo breed gezaaide interessante transrollen wel erg vaak door cis acteurs worden gespeeld (Dallas Buyers Club, The Danish Girl, Boys Don’t Cry, maar ook bij ons: Girl), en het begint je stilaan te dagen.

Je kan als kijker niet anders dan beseffen dat dit een impact heeft op de manier waarop de samenleving trans personen ziet en denkt te mogen behandelen, maar ook hoe zij zichzelf ‘leren’ te zien. Zo wordt bijvoorbeeld de vraag gesteld waarom het zo nodig is dat het ‘geheim’ van een trans personage steevast ‘onthuld’ wordt; de titel van de documentaire is hier een knipoog naar. Actrice Jen Richards reflecteert op de kwestie: “I hate the idea of disclosure, in the sense that it presupposes […] that there is a secret that is hidden and that I have a responsibility to tell others. And that presupposes that the other person might have some kind of issue or a problem with what’s to be disclosed, and that their feelings matter more than mine.” Mainstream zichtbaarheid is dus absoluut welkom en zelfs nodig. Maar de manier waarop is erg bepalend, en kan in het slechtste geval net extra emotionele of fysieke schade toebrengen aan een gemeenschap die al zo erg gemarginaliseerd wordt in onze samenleving.

Op een keerpunt

Gelukkig lijkt het stilaan de goede kant op te gaan. Het beeld en de vertolkingen van trans personen worden genuanceerder, respectvoller en ‘normaler’. Denk maar aan de baanbrekende rol die Laverne Cox, ook hoofdproducer van deze film, speelde in de enorm populaire Netflix-reeks Orange is the New Black. Die rol leverde haar een nominatie op voor de Primetime Emmy Awards, en ze werd daarmee de eerste openlijk trans persoon die daarin slaagde. Niet veel later schitterde ze op de cover van Time Magazine, nog zo’n absolute primeur. En Disclosure zelf, natuurlijk, kan misschien wel een keerpunt betekenen in de manier waarop de media trans mensen portretteren.

Regisseur Sam Feder stond er daarom bij het draaien van de film op dat iedereen die in de documentaire aan het woord komt zélf transgender is. Meer nog: ook de voltallige crew moest voor hem uit leden van de transgemeenschap bestaan, want het gaat niet énkel om de zichtbaarheid op zich, aldus Feder: “I didn’t want to lose sight of the fact that visibility is not the goal, it’s just a means to an end”. Laverne Cox treedt hem bij: “We need more trans folks working behind the scenes – directing, producing, below the line positions. And more representation in positions of power.”

Deze briljante film heeft alvast het gesprek over transgenderrepresentatie in de media radicaal geopend. Het is een ongelooflijk goed doordachte manier om een breed publiek met het thema bekend te maken, en de veranderingsprocessen in gang te zetten die verder moeten gaan dan enkel op onze beeldschermen. Want trans personen verdienen evengoed een volwaardige, zichtbare, veilige en gewaardeerde plek in de samenleving.

Bekijk de trailer: https://www.youtube.com/disclosure