“Last van je hormonen, zeker?”, een boutade met nogal seksistische ondertoon die elke vrouw wel al eens heeft mogen aanhoren. Maar soms kunnen je hormonen je het leven ook echt lastig maken.

Toch vinden hormoongerelateerde klachten nog al te vaak weinig of geen gehoor. Artsen nemen ze niet altijd even serieus, door eeuwenoud cultureel ingebakken seksisme in de medische wetenschap, en omdat de symptomen niet altijd specifiek te plaatsen zijn. Vaak kiezen zorgverstrekkers voor de meest voor de hand liggende oplossing en schrijven simpelweg de pil voor om je geslachtshormonen te ‘reguleren’ (lees: lam te leggen). Hoewel dat in sommige situaties voor verlichting kan zorgen, neemt het de onderliggende oorzaak van het probleem vaak niet weg en kunnen de kwalen later terug de kop op steken. Een mens zou voor minder prikkelbaar worden.

Goed geïnformeerde keuzes maken over je eigen gezondheid is van levensbelang. Daarom gaan we hier in op 3 veel voorkomende aandoeningen die in grote mate door geslachtshormonen bepaald of beïnvloed worden, en jammer genoeg vaak lang onder de radar blijven. Herken je hierin jouw situatie? Laat je dan vooral niet afschepen: neem geen genoegen met “dat is normaal”, als dat zo niet aanvoelt.

PCOS

PCOS of het polycystisch ovariumsyndroom is een van de meest voorkomende hormonale stoornissen bij vrouwen: maar liefst 5 tot 10% van de vrouwen van ‘vruchtbare leeftijd’ zou hieraan lijden. Het is niet zeker waarom iemand PCOS krijgt, maar vermoedelijk is er een grote genetische factor. Als je moeder of zus het heeft, bestaat de kans dat jij het ook ontwikkelt. Overgewicht speelt ook een rol. Tot slot is er ook een link met insuline: meer dan de helft van de vrouwen met PCOS is minder gevoelig voor dit hormoon, dat onze bloedsuikerspiegel reguleert.

Dit zijn de meest voorkomende symptomen:

• Je hebt te veel mannelijke hormonen of androgenen in je bloed. Dat kan zich uiten in acne en een vettige huid, overmatige lichaamsbeharing, uitval van je hoofdhaar, moeilijk gewicht kunnen verliezen en een verhoogd insulinegehalte in je bloed.
• Het onevenwicht in je hormonale balans verstoort het groeiproces van de follikels in je eierstokken. Daardoor heb je een erg onregelmatige of zelfs geen eisprong. Dat merk je aan je lange en onregelmatige menstruele cycli, of soms het volledig wegblijven van je regels.
• Er zitten cystes in je eierstokken. Vandaar komt ook de naam: poly- (= veel) cystisch ovarium (= eierstok) syndroom. Ze ontstaan wanneer in je eierstokken een aantal follikels tegelijk rijpen, maar in tegenstelling tot een ‘normale’ cyclus er niet één follikel dominant wordt en tot eisprong komt. Al die onderontwikkelde follikels blijven achter en vormen kleine cystes.

Het is belangrijk te weten dat deze symptomen door hormonale anticonceptiemiddelen onderdrukt worden, omdat die de hormonenbalans overnemen en de eisprong onderdrukken. Vaak komen vrouwen dus pas te weten dat ze PCOS hebben als ze zwanger willen worden en stoppen met de pil of wanneer ze hun hormoonspiraaltje laten wegnemen. Jammer genoeg zijn er enkele serieuze gevolgen voor vrouwen met een kinderwens: het is moeilijker om zwanger te worden omdat je minder of niet ovuleert. Daarnaast wordt PCOS ook gelinkt aan een verhoogd risico op miskraam en zwangerschapscomplicaties zoals zwangerschapsdiabetes.

De mate en de manier van uiten varieert erg van patiënt tot patiënt en kan ook veranderen doorheen de tijd. Om de diagnose te stellen, zal de arts een bloedtest en een (vaginaal) echografisch onderzoek moeten doen. Daarnaast zal het verloop van je menstruele cycli een belangrijke indicator vormen: hoe (on)regelmatig of lang zijn ze? Het is daarom goed om je cyclus een aantal maanden lang bij te houden, bv. aan de hand van een app of door op je kalender aan te duiden op welke dagen je menstrueert.

Het is niet fijn om de diagnose van PCOS te krijgen, en al zeker niet op het moment dat je zwanger wil worden. Toch zijn er een aantal stappen die je in samenwerking met je arts kunt ondernemen. De behandeling zal sterk afhangen van jouw specifieke symptomen en de intensiteit ervan. Ze werken namelijk sterk op elkaar in en moeten als een geheel bekeken en behandeld worden.

• Aanpassingen in je voeding en levensstijl kunnen je al een eind vooruit helpen. Regelmatige lichaamsbeweging en een gezond, gevarieerd en kleurrijk eetpatroon worden sterk aangeraden.
• Voor de huid- en haargerelateerde symptomen (overmatige lichaamsbeharing, acne en hoofdhaaruitval) kan je arts medicijnen voorschrijven die enerzijds de productie van androgenen verhinderen en anderzijds de werking ervan verminderen.
• Als je menstruatie lang uitblijft, kan het zinvol zijn om minstens 4 keer per jaar een bloeding op te wekken zodat het baarmoederslijmvlies wordt afgestoten. Meestal kan dat met de anticonceptiepil. Jammer genoeg heeft die ook soms andere bijwerkingen.
• Probeer je zwanger te worden? Dan is een afspraak met een fertiliteitsarts aangewezen. Mogelijke behandelingen bij PCOS zijn: ovulatie-inductie (het stimuleren van de eierstok en het opwekken van de eisprong), in-vitro fertilisatie (ivf) of een kijkoperatie aan de eierstokken.

Endometriose

Endometriose is een chronische ontstekingsziekte waarbij zich op allerlei plaatsen in het lichaam weefsel nestelt waar het niet thuishoort. Het zit meestal in de buikholte, maar het kan ook voorkomen op de eierstokken, in de baarmoeder, op de darmen, enzovoort. Het weefsel is hormoongevoelig, zorgt voor ontstekingen en verklevingen van organen. In veel gevallen kunnen organen (blaas, darmen, eierstokken) aangetast worden, met een belangrijke impact op de urine- darm- en seksuele functies. Endometrioseweefsel kan echter ook op plaatsen in het lichaam buiten de pelvis voorkomen, zoals op het middenrif en in de longen. Endometriose is progressief en kan zich dus verder ontwikkelen of dieper ingroeien maar het woekert niet.

De typische symptomen zijn dan ook:

• chronische pijn in het bekkengebied en de onderbuik, meestal voor, tijdens en/of na de menstruatie. Je kunt bijvoorbeeld menstruatiekrampen hebben die zo pijnlijk zijn dat je, met pijnstillers, alsnog één of meerdere dagen in bed moeten blijven.
• buik- en rugpijn die kan uitstralen naar de bovenbenen, pijn tijdens penetratieseks, pijn tijdens de ontlasting en/of het plassen;
• hevige, langdurige menstruatiebloedingen;
• (extreme) vermoeidheid, waarschijnlijk door de chronische ontstekingen.

Endometriose (kort: ‘endo’) komt voor bij naar schatting 1 op de 10 vrouwen in de vruchtbare leeftijd. De oorzaak is niet helemaal bekend, maar het lijkt erop dat ook endometriose genetisch bepaald is. Helaas duurt het vaak lang voordat de juiste diagnose wordt gesteld, waardoor de schade ernstig wordt. We gaan er nog steeds verkeerdelijk van uit dat pijn tijdens je regels ‘normaal’ is. Bovendien kunnen de klachten erg verschillen per vrouw, en vaak heeft de locatie van de endometriose een invloed op de mate waarin je klachten ervaart. Zo kunnen milde endometriosehaarden achter de baarmoeder misschien ergere pijn veroorzaken dan grotere endometriomen op de eierstokken.

Voor heel wat vrouwen met endometriose lukt het niet om spontaan zwanger te worden. Dat is vaak de aanleiding voor het raadplegen van een arts, waar ze voor het eerst te horen krijgen dat ze misschien aan ‘endo’ lijden. Bij maar liefst 50% van de vrouwen met vruchtbaarheidsproblemen wordt endometriose gevonden.

Bij vermoeden van endometriose zal een arts meestal eerst een gynaecologische echografie en een MRI-scan laten uitvoeren. Maar om definitief de diagnose te kunnen stellen is een laparoscopie of kijkoperatie nodig.

Daarna kan er een behandelplan opgesteld worden.

• De arts kan geneesmiddelen voorschrijven, jammer genoeg enkel als symptoombestrijding: om de pijn te verlichten (ontstekingsremmers en pijnstillers) of de hormonale cyclus te onderdrukken door de werking van de eierstokken stil te leggen (bv. anticonceptiepil, hormonenspiraal of hormoneninjecties). De endometriose zal evenwel niet verdwijnen.
• Daarom wordt bij patiënten met een zwangerschapswens meestal beslist om via een laparoscopie zoveel mogelijk endometriosehaarden en -letsels heelkundig te verwijderen en verklevingen los te maken. Daarna verbetert de pijn meestal aanzienlijk en verhoogt ook de kans op zwangerschap.
• Bij vrouwen die geen kinderwens meer hebben en moeilijk te behandelen pijn ervaren, is de last resort  ingreep een ovariëctomie of het verwijderen van de eierstokken. Die kunnen het ‘endo’-weefsel dan niet langer hormonaal stimuleren. Eventueel kan, in extreme gevallen en als de haarden zich daar situeren, ook de baarmoeder worden verwijderd.

PMS en PMDD

Iedereen kent wel iemand die last heeft van PMS-symptomen (premenstrueel syndroom), of je herkent het misschien bij jezelf. Maar ondanks dat het één van de meest besproken hormonale problemen is, weet de medische wereld nog altijd niet helemaal wat er precies van te denken of mee aan te vangen.

PMS is het optreden van fysieke en mentale klachten in de tweede helft van de menstruele cyclus (de ‘luteale fase’), die weer verdwijnen bij het begin van de menstruatie. Na een periode van minimum een week zonder klachten komen ze volgens een cyclisch patroon telkens weer terug. Niet zelden worden PMS-symptomen erger met ouder worden. Ze beginnen vaak pas na je dertigste en/of na het krijgen van kinderen, en eindigen in de regel met de menopauze.

PMS omvat een lange lijst aan mogelijke symptomen:

• acne;
• hoofdpijn of migraine;
• krampen, constipatie of diarree;
• opgeblazen gevoel en/of misselijkheid;
• gevoelige tot pijnlijke en/of gezwollen borsten;
• vermoeidheid en/of slapeloosheid;
• stemmingswisselingen en/of prikkelbaarheid.

De diagnose is niet via bloedonderzoek vast te stellen. Vrouwen met PMS hebben geen andere hormonensamenstelling dan vrouwen zonder klachten. Ook een lichamelijk of gynaecologisch onderzoek is meestal niet zinvol. De belangrijkste factor is het cyclische patroon waarin de symptomen optreden. Daarvoor is het dus nuttig (of zelfs nodig) om een kalender of dagboek bij te houden.

Er is niet echt een behandeling voorhanden. Naast pijnstillers voor de fysieke klachten, ligt de taak vaak bij de patiënten en hun omgeving om hun PMS op te vangen en een manier te vinden om er mee om te gaan. Toch blijkt uit onderzoek dat regelmatig sporten helpt, net als stressmanagement en ontspanningstechnieken. Ook een gezond voedingspatroon draagt bij tot verlichting van de symptomen. Heel wat vrouwen zweren bij het supplement Vitex Agnus Castus, gemaakt van de bessen van de medicinale plant monnikspeper.

PMDD (premenstrueel dysfoor syndroom) is een extreme vorm van PMS. Het is sinds 2013 erkend als psychische stoornis. Symptomen zijn:

• spier- en/of gewrichtspijn;
• extreme stemmingswisselingen en/of agressie;
• angsten en/of paniekaanvallen;
• depressie en/of zelfmoordgedachten;
• extreme vermoeidheid en/of slapeloosheid.

De klachten zijn zo erg dat ze je verhinderen in je normale dagelijkse activiteiten zoals werk, school, sociale activiteiten of relaties. Door het cyclische patroon van de symptomen wordt PMDD vaak verkeerd gediagnosticeerd als een bipolaire stoornis. PMDD wordt wel geassocieerd met een groter risico op postnatale depressie en zelfmoord. Naar schatting 3 tot 8% van de vrouwen lijden eraan.

De hormonale veranderingen tijdens de menstruatiecyclus lijken een grote rol te spelen. Ook de schommelingen in de serotoninespiegel in de hersenen tijdens de maandelijkse cyclus worden aan PMDD gelinkt. Sommige vrouwen zijn mogelijk veel gevoeliger voor deze veranderingen, en onderzoek suggereert dat dat genetisch bepaald is.

PMDD kan zo ernstig zijn dat je levensstijl aanpassen en pijnstilling (cf. PMS) je niet voldoende helpen. Dan kan je met je arts best toch de behandelingsopties eens bespreken:

• Je arts kan je een type antidepressivum (een ‘SSRI’) voorschrijven die de serotoninespiegel in de hersenen beïnvloedt en verandert. Die moet je misschien alleen voor de duur van de klachten innemen. Volg steeds het medisch advies!
• Hormonale anticonceptie is een mogelijkheid omdat dit de hormoonschommelingen platlegt: denk aan de pil, een hormonenspiraaltje of progesteronpreparaten.
• Om je te helpen de psychische symptomen te beheersen, kun je overwegen een therapeut te raadplegen. Cognitieve gedragstherapie wordt bijvoorbeeld aangeraden.
• Hoera, want er is betere hulp onderweg. Sepranolone, het allereerste medicijn dat zich specifiek op PMDD richt, wordt nu breed getest. Het zou tegen 2024 of 2025 beschikbaar kunnen zijn.